તમિલનાડુના તંજાવર જિલ્લામાં તિરુચિત્રમલમ્માં યમ ધર્મરાજ મંદિર આવેલું છે. આ મંદિર મૃત્યુના દેવ યમને સમર્પિત છે. તેમની અહીં ધર્મરાજ સ્વામી તરીકે પૂજા કરવામાં આવે છે.આ મંદિર ભગવાન શિવ, કામદેવ અને યમરાજા સાથે સંકળાયેલું છે. એવું માનવામાં આવે છે કે ભગવાન શિવના ત્રીજા નેત્ર દ્વારા ભષ્મ કરેલા કામદેવને આ સ્થળે યમરાજે જીવ આપ્યો હતો. તેથી અહીં મૃત્યુના દેવ યમની પૂજા કરવામાં આવે છે.
1000 થી વધુ વર્ષ જૂનું મંદિર : – આ યમરાજા નું મંદિર લગભગ 1 થી 2 હજાર વર્ષ જૂનું છે. આ મંદિરમાં ધર્મરાજ યમની પૂજા કરવામાં આવે છે. ત્યાં ભેંસ પર યમરાજની પ્રતિમા છે. અહીં યોજાનારા 10 દિવસીય ટેવાયેલા ઉત્સવ દરમિયાન ધર્મરાજા યમને રાજવી રીતે વાઘા પહેરાવવામાં આવે છે. જેમ કે તેઓ શિકાર જતા હોય છે.યમરાજાની આ મૂર્તિના હાથમાં દોરડાં, ખજૂરનાં પાન અને ગદા છે. પ્રતિમાની નીચે તેનું નામ નામનો મેસેંજર છે અને ચિત્રગુપ્ત બેઠા છે. અહીં કાચા ચોખાની ખીર નૈવેદ્ય તરીકે આપવામાં આવે છે. અહીંના કામદેવને જીવ આપવાના કારણે આ સ્થાનને કામન પોટલ પણ કહેવામાં આવે છે.
અન્ય દેવતાઓ : – અહીં પમ્બતી સિદ્ધ સ્વામી, એયનાર અને તેમની પત્ની પૂર્ણા અને પુષ્કલાની મૂર્તિઓ પણ છે. આ સાથે આ મંદિરમાં ધર્મરાજ યમનો ક્રોધ ઓછો કરવા ભગવાન બાલદયુથપણી ભગવાન રાજા ગણપતિની આગળ અને પાછળ બેઠેલા છે. આ મંદિરમાં દક્ષિણ ભારતના વીરણાર, રક્કાચી, મુથુમાની, કરુપુ સામી, કોમ્બુક્કરન અને વદુવાચીના દેવતાઓ પણ છે.
મંદિરનું મહત્વ : – ધર્મરાજા યમ ન્યાયના દેવ માનવામાં આવે છે. તેથી, જે લોકો સાથે છેતરપિંડી કરવામાં આવી છે અથવા છેતરપિંડી કરવામાં આવી છે અથવા કોઈપણ માલ ગુમાવ્યો છે તે ન્યાય માટે પ્રાર્થના કરવા અહીં આવે છે. લોકો કાગળમાં લખીને ત્રિશૂળ પર તેમની મુશ્કેલીઓ અથવા પ્રાર્થનાઓ બાંધી દે છે. માન્યતા અનુસાર, આ કરવાથી, તે સમસ્યા થોડા દિવસોમાં સમાપ્ત થઈ જાય છે અને ઇચ્છા પણ પૂર્ણ થાય છે. તેને પાડી કટુધલ કહે છે. લાંબુ જીવન મેળવવા માટે અહીં શનિવારે એક વિશેષ ઘર આયુલ વિકરણ હોમ તરીકે કરવામાં આવ્યું છે.એવું માનવામાં આવે છે કે આ મંદિરમાં ધર્મરાજ સ્વામી યમની મુલાકાત લેવાથી પાપો અને ખરાબ ખામી દૂર થાય છે. આ સાથે વ્યક્તિને લાંબુ જીવન મળે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે જે લોકો આ મંદિરની મુલાકાત લે છે તેઓ અકાળે મરી જતા નથી. અહીં કાર્તિક મહિનાના ચતુર્દશી તિથિ પર ધર્મરાજ યમની વિશેષ પૂજા કરવામાં આવે છે. મહિલાઓ આ મંદિરમાં યમરાજના ક્રોધના ડરથી સ્નાન કરતી નથી.
મંદિરની વાર્તા : – પૌરાણિક કથા અનુસાર, એકવાર બધા દેવતાઓ ભગવાન શિવના દર્શન કરવા કૈલાસ પર્વત પર ગયા હતા. ત્યાં ભગવાન શિવ તેમની તપશ્ચર્યામાં બિરાજમાન હતા. દેવો અને દેવીઓએ કામદેવને ભગવાન શિવનું ધ્યાન ભંગ કરવા પ્રેરણા આપી હતી. જલદી જ કામદેવે ભગવાન શિવનું ધ્યાન ભંગ કર્યું, તે જ સમયે, ભગવાન શિવના દુસ્વપ્નોમાંથી ભગવાનની ત્રીજી આંખ ખુલી અને આગ નીકળી, જેણે ત્યાં જ કામદેવને ભસ્મ કરી દીધો.પોતાનો જીવ છોડ્યા પછી, તેમની પત્ની રતિને ખૂબ જ દુખ થયું. આ પછી ધર્મરાજા યમે ભગવાન શિવને કામદેવને જીવન આપવા પ્રાર્થના કરી. એવું માનવામાં આવે છે કે કામદેવને આ સ્થાન પર તેમનો જીવ મળ્યો. આ પછી, આ સ્થળે ધર્મરાજા યમે ભગવાન શિવની આ કામગીરી માટે પરવાનગી લીધી જેણે લોકોનો જીવ લીધો અને ભગવાન શિવએ યમરાજને મંજૂરી આપી. આ કથા મુજબ ધર્મરાજ યમનું આ મંદિર બન્યું.
જે રીતે રાજસ્થાનના પુષ્કરમાં બ્રહ્માજીનુ એકમાત્ર મંદિર આવેલું છે તે રીતે મથુરામાં યમરાજનું ભારતભરમાં એકમાત્ર મંદિર છે. બ્રહ્માજીને શાપ લાગ્યો હતો તેથી કળિયુગમાં તેમની ખાસ પૂજા થતી નથી. એ જ રીતે યમરાજ મૃત્યુના દેવતા કહેવાય છે. આથી દુનિયામાં તેમની પૂજા કોણ કરે? પરંતુ મથુરાનગરી તો ત્રણે લોકમાં ન્યારી છે. અહીં યમુનાકિનારે વિશ્રામઘાટ પર યમરાજનું મંદિર આવેલું છે. તેઓ આ મંદિરમાં એકલા બિરાજમાન નથી તેમની બહેન યમીનું પણ સ્થાન અહીં છે. મથુરાનો ઇતિહાસ અને મંદિરની પ્રતિષ્ઠા એટલી રોમાંચક અને ગરિમાપૂર્ણ છે કે લોકો શ્રદ્ધાથી યમરાજના દર્શન કરીને ધન્યતા અનુભવે છે.
યમરાજા અને યમી વેદકાળમાં દેવતા અને મંત્રકર્તા માનવામાં આવતા હતા. ઋગ્વેદમાં યમ અને યમી વચ્ચેનો સંવાદ આવે છે. વૈદિકકાળમાં યમનો મૃત્યુ સાથે કોઈ સંબંધ નહોતો. પરંતુ તેમને પિતૃ એટલે કે મૃત લોકોના અધિપતિ માનવામાં આવતા હતા. ભારતીય માન્યતા અનુસાર વ્યકિતના અવસાન બાદ યમરાજ તેને કરેલાં કર્મો અનુસાર સ્વર્ગ કે નરકમાં મોકલી આપે છે. તેઓ ધર્મ અનુસાર ન્યાય કરે છે આથી ધર્મરાજ તરીકે પણ ઓળખાય છે. તેઓ પૃથ્વી પરના દક્ષિણ દિશાના રક્ષક અને મૃત્યુ દેવતા કહેવાય છે. પૌરાણિક માન્યતા અનુસાર જગતનાં ભૌતિક ઉપાદાનોના નિર્માતા વિશ્વકર્માની પુત્રી સંજ્ઞા અને સૂર્યના પુત્ર છે. માર્કંડેય પુરાણમાં આપેલા વર્ણન અનુસાર એક વાર સંજ્ઞાએ સૂર્યના તેજને સહન ન કરી શકવાને કારણે ભયથી આંખો બંધ કરી દીધી હતી. આથી સૂર્યે ક્રોધિત થઈને શાપ આપ્યો હતો કે તેનો થનાર પુત્ર બધાનું સંયમન કરનાર બનશે. આથી યમરાજ બધાના પ્રાણ હરી લે છે.
યમરાજનો રંગ લીલો બતાવવામાં આવ્યો છે. તે લાલ વસ્ત્ર ધારણ કરે છે. તેમનું વાહન પાડો છે. તેમના મદદનીશનું નામ ચિત્રગુપ્ત છે. જે પાપ-પુણ્યનો હિસાબ રાખે છે. ચિત્રગુપ્ત જે ચોપડામાં પાપ-પુણ્યનો હિસાબ લખે છે તેનું નામ અગ્ર સંઘાની છે. યમરાજની નગરીને યમપુરી કહેવામાં આવે છે. તેમના રાજમહેલને કાલીત્રી અને જે સિંહાસન પર બેસીને ન્યાય કરે છે તેને વિચારભૂ કહેવામાં આવે છે. તેમના મહાચંડ અને કાલપુરુષ નામના બે અંગરક્ષક છે. વૈધ્યત નામનો દ્વારપાળ છે અને અનેક યમદૂતો તેમની સેવામાં હાજર છે.મંદિરના પ્રવેશદ્વાર પર બનેલા એક રૃમને ચિત્રગુપ્તનો રૃમ કહેવામાં આવે છે. ચિત્રગુપ્ત અહીં આત્માને આ જગ્યાએ ઊભો રાખે છે. અનેક સદીઓ જૂના આ મંદિરની સામે ચાર ફૂટ ઊંચા મંચ પર ભગવાન શિવનું મંદિર આવેલું છે. શિવજી એ મૃત્યુંજય કહેવાય છે. આમ પણ શિવનું સ્થાન સ્મશાનમાં જોવા મળે છે. શિવ તમામ ગણોના અધિપતિ દેવતા છે.
તમિલનાડુના તંજાવુર જિલ્લામાં થિરૂચિટ્રમબલમમાં યમ તીર્થ સ્થિત છે. આ મંદિર મૃત્યુના દેવતા યમને સમર્પિત છે. અહીં ધર્મરાજ સ્વામી સ્વરૂપે તેમની પૂજા કરવામાં આવે છે. આ મંદિર ભગવાન શિવ, કામદેવ અને યમરાજ સાથે જોડાયેલું છે. ભગવાન શિવના ત્રીજા નૈત્રથી ભસ્મ થયેલાં કામદેવને આ જગ્યાએ યમરાજ દ્વારા જીવનદાન આપવામાં આવ્યું હતું. એટલાં માટે અહીં મૃત્યુના દેવતા યમની પૂજા કરવામાં આવે છે.
આ મંદિર લગભગ 1000 વર્ષથી વધારે જૂનું છેઃ- યમરાજનું આ મંદિર લગભગ 1 થી 2 હજાર વર્ષ જૂનું છે. આ મંદિરમાં મુખ્ય દેવતા સ્વરૂપે ધર્મરાજ યમની પૂજા કરવામાં આવે છે. અહીં ભેંસ પર બેસેલાં યમરાજની મૂર્તિ છે. અહીં યોજાતા 10 દિવસના આદી તહેવાર દરમિયાન ધર્મરાજ યમને રાજા તરીકે શાહી સ્વરૂપે તૈયાર કરવામાં આવે છે. જાણે તેઓ શિકાર કરવા જઇ રહ્યા હોય. યમરાજની આ મૂર્તિના હાથમાં દોરડું, તાડના પાન અને ગદા છે. મૂર્તિ પાસે નીચે કાળ નામનો તેમનો દૂત અને ચિત્રગુપ્ત વિરાજમાન છે. અહીં નૈવેદ્ય તરીકે કાચા ચોખાનો હલવો ધરાવવામાં આવે છે. કામદેવને અહીં જીવનદાન મળવાના કારણે આ જગ્યાને કામન પોટલ પણ કહેવામાં આવે છે.
અન્ય દેવતાઃ- અહીં પમ્બતિ સિદ્ધ સ્વામી, અય્યનાર અને તેમની પત્ની પૂર્ણા અને પુષ્કળાની મૂર્તિઓ પણ છે. તેમની સાથે જ આ મંદિરમાં ધર્મરાજ યમના પ્રકોપને ઓછો કરવા માટે ભગવાન રાજા ગણપતિને સામે અને પાછળ ભગવાન બલદંડયુથપાનીને વિરાજમાન કરવામાં આવ્યાં છે. આ મંદિરમાં દક્ષિણ ભારતના દેવી-દેવતા વીરનાર, રક્કાચી, મુથુમાની, કુરૂપ્પુ સામી, કોમ્બુક્કરન અને વાડુવાચી પણ છે.
મંદિરનું મહત્ત્વઃ- ધર્મરાજ યમને ન્યાયના દેવતા માનવામાં આવે છે. એટલે જે લોકો સાથે દગો કે ઠગાયેલાં હોય અથવા જે લોકોનો કોઇ સામાન ખોવાઇ ગયો હોય તેઓ અહીં ન્યાય મેળવવા માટે પ્રાર્થના કરવા આવે છે. લોકો અહીં તેમની પરેશાની અથવા પ્રાર્થનાને એક કાગળમાં લખીને ત્રિશૂળ પર બાંધી દે છે. માન્યતા પ્રમાણે આવું કરવાથી થોડાં જ દિવસોમાં તે પરેશાની દૂર થઇ જાય છે અને મનોકામના પણ પૂર્ણ થઇ જાય છે. તેને પડી કટુધલ કહેવામાં આવે છે. લાંબી ઉંમર મેળવવા માટે અહીં અયુલ વૃદ્ધિ હોમ સ્વરૂપે શનિવારે વિશેષ હોમ કરવામાં આવે છે.આ મંદિરમાં ધર્મરાજ સ્વામી યમના દર્શન કરવાથી પાપ અને ખરાબ દોષ દૂર થઇ જાય છે. સાથે જ, લાંબી ઉંમર મળે છે. આ મંદિરમાં દર્શન કરનાર લોકોનું અકાળ મૃત્યુ થતું નથી. આસો મહિનાની ચૌદશ તિથિએ અહીં ધર્મરાજ યમની વિશેષ પૂજા કરવામાં આવે છે. યમરાજના ગુસ્સાના ભયથી મહિલાઓ આ મંદિરમાં સ્નાન કરતી નથી.
મંદિરની કહાણીઃ- પૌરાણિક કથાઓ પ્રમાણે, એકવાર બધા દેવી-દેવતા ભગવાન શિવના દર્શન માટે કૈલાશ પર્વત આવ્યાં હતાં. ત્યાં ભગવાન શિવ તેમના નૈત્ર બંધ કરીને તપસ્યામાં લીન બેઠા હતાં. દેવી-દેવતાઓએ કામદેવને ભગવાન શિવનું ધ્યાન ભંગ કરવા માટે પ્રેરિત કર્યાં હતાં. કામદેવે ભગવાન શિવનું ધ્યાન ભંગ કર્યું તે સમયે ભગવાનના ત્રણેય નૈત્ર ખુલ્લી ગયા અને ભગવાન શિવના નૈત્રોની અગ્નિથી કામદેવ ભસ્મ થઇ ગયાં. કામદેવના પ્રાણ ત્યાગ દીધા બાદ તેમની પત્ની રતિને ખૂબ જ દુઃખ થયું. ત્યાર બાદ ધર્મરાજ યમે કામદેવને જીવનદાન આપવા માટે ભગવાન શિવને પ્રાર્થના કરી. આ જગ્યાએ કામદેવને જીવનદાન મળ્યું હતું. ત્યાર બાદ આ જગ્યાને ધર્મરાજ યમે લોકોના પ્રાણ હરી લેવાના આ કાર્ય માટે ભગવાન શિવ પાસે અનુમતિ લીધી અને ભગવાન શિવે યમરાજને અનુમતિ આપી. આ કહાણી પ્રમાણે ધર્મરાજ યમનું આ મંદિર બન્યું.
